منابع گیاهی بره موم از تیره سرو در ایران

حسن نظریان: دانشیار آموزشی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز آموزش عالی امام خمینی(ره)   چکیده تیره سرو دارای 3 جنس (سرده) به نام­های سرو Cupressus، اُرس Juniperus و نوش Thuja است. این تیره بر خلاف تیره کاج که هیچ­گونه­ی بومی در ایران ندارد، گونه­هایی از آن­ها به طور طبیعی در ایران می­رویند. از جنس Cupressusیک گونه با نام Cupressus sempervirens با 3 واریته با نام­های زربین C. sempervirens var. horizontalis، سرو ناز C. sempervirens var. cereiformis و سرو شیرازی  C. sempervirens var. fastigiataدر ایران به طور طبیعی پراکنده­اند. از بین واریته­های آن زربین در دره­های سفیدرود و چالوس بین ارتفاعات 300 تا 700 متر از سطح دریا بر روی تشکیلات آهکی جمعیت­های متراکمی تشکیل داده است. در دره سفید رود در ارتفاعات امام­زاده هاشم، رستم آباد، رودبار و منجیل جامعه کمابیش یک­دست و متراکم زربینستان دیده می­شود. سطح وسیعی از دره چالوس نیز پوشیده از این گونه گیاهی است. این گیاه در مرزن آباد و پل زغال تا ارتفاع 700 متر پراکنده است. در سطح پشتی برگ­های فلسی این جنس منفذ ترشح رزینی و صمغی وجود دارد. جوامع زربینستان منابع مهم تولید بره موم در این مناطق محسوب می شوند. گونه سرو نقره­ای Cupressus arizonicaاز جنوب امریکا به ایران آورده شده است. این گیاه در پارک­ها و فضاهای سبز کاشته می­شود. در سرو نقره­ای، رزین علاوه بر منفذ ترشحی در پشت برگ­های فلسی از ساقه و شاخه­ها هم به بیرون ترشح می­شود ولی در گونه­های بومی این جنس، ترشح به طور عمده از منفذ رزینی پشت برگ­ها به بیرون انجام می­شود. سرو نقره­ای منبع مهم تولید رزین و صمغ در این تیره محسوب می­شود. تنها گونه بومی از جنس Thujaدر ایران نوش یا سرو خمره­ای Thuja orientalis است که در علی آباد کتول جمعیت­های متراکمی تشکیل داده است. به علاوه در نقاط مختلف ایران به عنوان پرچین کاشته می­شود. این گونه از نظر حجم ترشح رزین و صمغ در تیره سرو، در جایگاه دوم و پس از سرو نقره­ای قرار دارد. علاوه بر ترشح از منفذ پشت برگ­های فلسی، شاخه­های آسیب دیده و هرس شده آن نیز صمغ و رزین ترشح می­کنند. از آنجاکه سطح قابل توجهی از پارک­ها و فضاهای سبز از این گیاه پوشیده شده است از منابع مهم رزین و صمغ در ایران محسوب می­شود. در صورتی که کلنی­ها از اواخر پاییز تا اواسط زمستان در این مناطق، حضور داشته باشند می­توان بره­موم با کیفیت و به مقدار زیاد تولید کرد. جنس Juniperus دارای 5 گونه بومی در ایران است. پیرو، بالش خرس Juniperus communis ssp. hemisphaerica  بر روی تشکیلات آهکی در ارتفاعات 2000 تا 2800 متر در رشته کوه­های البرز، در استان­های گلستان، مازندران، گیلان، تهران و سمنان می­روید. اُرس J. oxycedrus  در منطقه زیارت گرگان می­روید. اُرس، چتنه J. oblonga در شمال غرب ایران در استان­های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل بین ارتفاعات 1300 تا 2600 متر پراکنده است. مای مرز، ریس، ابهل، لمبیر J. sabina  در استان­های مازندران، گلستان و سمنان در ارتفاعات 2000 تا 2800 متر پراکنده است و در آذربایجان در منطقه ارسباران در ارتفاعات 1200 تا 1300 متر دیده می­شود. اُرس، اردوج J. excelsa در میان گونه­های تیره سرو بیشترین پراکنش را در ایران دارد. در منطقه ایران و تورانی در رشته کوه­های البرز و زاگرس و در بین ارتفاعات 2000 تا 2700 متر بر روی تشکیلات آهکی ایجاد جوامع اُرسستان می­کند. اردوج J. foetidissima در منطقه حفاظت شده ارسباران دیده می­شود. جریان ترشح رزین بیشتر در فصول گرم است و در صورتی­که رزین توسط انسان یا زنبور عسل جمع آوری نشود روی گیاه خشک می­شود. منافذ رزینی پشت برگ­های فلسی در روزهای گرم رزین بیشتر ترشح می­کنند و در صورت جمع آوری توسط زنبور جریان ترشح رزین ادامه می­یابد. در صورتی که زنبور از رزین مترشحه جمع­آوری نکند به تدریج اسانس­ها و الکل­­های فرار موجود در آن تبخیر می­شود و ماده جامد باقی­مانده که شفاف و شکننده است در سطح منفذ به جای می­ماند که کمابیش مانع ترشح بیشتر آن می­گردد. در صورتی که رزین خشک شده در سطح منفذ برداشته شود ترشح رزین از سر گرفته می­شود. در صورت حضور کلنی­های زنبور عسل در کنار این گیاهان می­توان در سطح برگ ترشح مدوام رزین ایجاد کرد و با برخورداری از جریان ترشح رزین در مدت زمان طولانی، اقدام به تولید حجم زیادی بره­موم با ارزش کرد.